PROLOG 

W  obecnych granicach Krakowa (i  to całkiem niedaleko  ścisłego centrum) znajdują się tereny, które w XIX wieku zachwycały mieszczan, a przede wszystkim artystów żyjących w królewskim grodzie. Ówcześnie niby zwykła wieś Bronowice Małe, tak naprawdę wcale taką zwyczajną nie była. Położona w malowniczej okolicy, ukształtowanej wzniesieniem Pasternika z  Wróżnią Górą i  Rowem Krzeszowickim odznaczała się pięknym, nieregularnym, dodatkowo udekorowanym licznymi, uroczymi kapliczkami krajobrazem, który fascynował takich artystów jak Leon Wyczółkowski, czy Włodzimierz Tetmajer. Założył ją znamienity rycerz Bruno, a mieszkańcy wiedli przez wieki jak na  polskie realia stosunkowo spokojny żywot, będąc od  czasu do  czasu  świadkami wydarzeń całkiem niemałej wagi. Wszak tu w drodze do Krakowa w  1306 roku, z  całą  świtą przybył Władysław Łokietek, w  1518 roku Zygmunt Stary witał swoją przyszłą żonę —  Bonę Sforzę d’Aragon, tutaj też w  1657 roku zatrzymał się powracający ze Śląska król Jan Kazimierz. W  1863 roku Austriacy zbudowali umocnienia Twierdzy Kraków, (pozostałości możemy oglądać do  dnia dzisiejszego), a  16 lat wcześniej linię kolejową Kraków-Mysłowice, która przyczyniła się znacznie do poprawy sytuacji materialnej mieszkańców. 

Warto też wspomnieć, że już w  1817 w  Bronowicach działała szkoła podstawowa, w której uczyły się wiejskie dzieci! Wieś należała więc do  całkiem dobrze sytuowanych, a  jej mieszkańcy z  dumą paradowali w  pięknych krakowskich (do  dziś najbardziej rozpoznawalnych) strojach. Z  kolei Młoda Polska, której Kraków śmiało można uznać za kolebkę, w  swoim artystycznym manifeście odrzucała standaryzację i technityzację życia, antagonizmy społeczne i mieszczańską, pełną kołtunerii obyczajowość. Nie dziwi zatem, że zainteresowanie klasą chłopów (ich mentalna wartość jeszcze wzrosła po Insurekcji Kościuszkowskiej), obyczajami —  i  do  tej pory —  słabo docenianą, zrodzoną z naturalnych korzeni kulturą, rozwinęło się w tym okresie niezwykle intensywnie. Ba, nawet do  tego stopnia, że efektem finalnym tej fascynacji było niejedno, wspólne miejsko-wiejskie życie.

AKT I  — Skandal na miarę epoki

Jednym z „pionierów” mody życia z chłopami był szlachcic, gruntownie wykształcony na  zagranicznych uczelniach i  utalentowany artysta (później zwany malarzem wiejskiego życia) Włodzimierz Tetmajer.  11 sierpnia  1890 roku w  kościele Mariackim na  Rynku w  Krakowie, z  udziałem barwnego orszaku i  kapeli, ale wbrew woli rodziny (ojciec nigdy tego związku nie zaakceptował), bierze ślub z  szesnastoletnią chłopką, Anną Mikołajczykówną. A  ponieważ Tetmajer, niezwykle uroczy erudyta, był ulubieńcem krakowskich salonów, których bywalcy równie ochoczo spędzali czas na  dyskusjach o  sprawach ważnych, jak i  na  płytkich ploteczkach  – wydarzenie szybko urosło do  rangi miejscowego skandalu. I jak to w Polsce bywa, otoczenie podzieliło się na dwa obozy.

Jedni może trochę zaciekawieni, a  może nawet pełni uznania dla prekursorskiej drogi akceptują ten związek, dla innych jest on jednak szalonym i  nieodpowiedzialnym wyczynem dobrze rokującego Z czasem Tetmajerówka zmienia właściciela. W  1908 roku Lucjan Rydel, młodopolski poeta, doktor prawa i  znany tłumacz odkupił posiadłość i  zaadoptował dom zgodnie z  projektem znanego krakowskiego architekta, Józefa Pokutyńskiego, zastępując strzechę dachówką oraz dostawiając  świetlicę, obszerną murowaną pracownię wraz z poddaszem mieszkalnym. Po  czteroletniej budowie budynek zyskał bardziej reprezentacyjny wygląd charakterystycznego dworku w  stylu klasycystycznym. Rydel wprowadza się tam z  żoną, można jednak powiedzieć, że wszystko zostało w  rodzinie, ponieważ jego wybranką jest  … siostra Anny, Jadwiga Mikołajczykówna. Ich przedślubna znajomość trwała bardzo krótko, gdyż poznali się w lipcu 1900 roku, a już w listopadzie wzięli ślub. Choć mogłoby się wydawać, że Kraków powoli przyzwyczaił się do  „dziwactw” artystycznej elity, chłopomania trwała przecież w  najlepsze, nie tylko Tetmajer, ale nawet Wyspiański związani byli z  kobietami niższego stanu, to z  jakichś powodów akurat ten związek spotkał się z  powszechną krytyką. Wprawdzie matka poety, choć sceptyczna, ostatecznie młodym pobłogosławiła, to jednak całe mieszczaństwo zwróciło się przeciw nim. Jadwidze pluto pod  nogi, szarpano za  chustę i  zapaskę wykrzykując tak, by bardzo dobrze słyszała: malarza, co aż nadto widoczne było w komentarzach:

„…malarz Tetmajer ożenił się z prostą dziewczyną wiejską, która dotąd chodzi jako chłopka, co może i  lepiej, gdyż w  kapeluszu jeszcze by może dziwaczniej wyglądała.(…) Mąż jej przeważnie maluje wiejskie obrazki i  to z  prawdziwym talentem, czy jednak z  taką wiejską babą może być szczęśliwy człowiek wykształcony?”

Sam zainteresowany, choć pewny swojej decyzji, również mocno tę sytuację przeżywał, żaląc się do przyjaciół:

„Cały Kraków odwrócił się ode mnie, mniejsza by o to było, nie dbam o tę całą gromadę marnych filistrów, ale co gorzej szkodzą mi wszyscy na każdym kroku. (…) Z rodziną mam fatalne przejścia, bo ojciec znać mnie nie chce. Jednym słowem straszne awantury”.

Warto jednak zwrócić uwagę na  fakt, że Mikołajczykowie, jak na  stan chłopski, byli całkiem dobrze wykształceni. O Jacku, ojcu panny młodej mawiano, że jego największym skarbem są trzy urodziwe córki oraz cała masa książek. Z kolei matka – Jadwiga – dowcipna i rezolutna, pochodziła ze słynnego bronowickiego rodu Czepców, znanego z  aktywnego zaangażowania w kwestie społeczne i narodowe. Ostatecznie młodzi wyprowadzają się z  Krakowa i  pomimo trudnej na  początku sytuacji materialnej, na  zakupionej od wiejskich teściów ziemi, remontują starą pół-chałupę, pół-dworek nazwany Tetmajerówką. Dom był drewniany i  kryty strzechą, zyskał jednak charakterystyczne dla szlacheckiej architektury, drewniane podcienie z  gankiem pokrytym gontem. Szczyt nad  wejściem przypominający nieco klasyczny fronton ozdobiony był herbem rodziny Tetmajerów. Annie i Włodzimierzowi żyło się w nim całkiem dobrze. On malował i  działał społecznie, ona dbała o  rodzinę, a  pracy miała niemało, gdyż Tetmajerowie doczekali się aż dziewięciorga dzieci. Generalnie małżeństwo było niezwykle udane, pełne miłości, zrozumienia i wzajemnego szacunku.

Z czasem Tetmajerówka zmienia właściciela. W  1908 roku Lucjan Rydel, młodopolski poeta, doktor prawa i  znany tłumacz odkupił posiadłość i  zaadoptował dom zgodnie z  projektem znanego krakowskiego architekta, Józefa Pokutyńskiego, zastępując strzechę dachówką oraz dostawiając  świetlicę, obszerną murowaną pracownię wraz z poddaszem mieszkalnym. Po  czteroletniej budowie budynek zyskał bardziej reprezentacyjny wygląd charakterystycznego dworku w  stylu klasycystycznym. Rydel wprowadza się tam z  żoną, można jednak powiedzieć, że wszystko zostało w  rodzinie, ponieważ jego wybranką jest  … siostra Anny, Jadwiga Mikołajczykówna. Ich przedślubna znajomość trwała bardzo krótko, gdyż poznali się w lipcu 1900 roku, a już w listopadzie wzięli ślub. 

Choć mogłoby się wydawać, że Kraków powoli przyzwyczaił się do  „dziwactw” artystycznej elity, chłopomania trwała przecież w  najlepsze, nie tylko Tetmajer, ale nawet Wyspiański związani byli z  kobietami niższego stanu, to z  jakichś powodów akurat ten związek spotkał się z  powszechną krytyką. Wprawdzie matka poety, choć sceptyczna, ostatecznie młodym pobłogosławiła, to jednak całe mieszczaństwo zwróciło się przeciw nim. Jadwidze pluto pod  nogi, szarpano za  chustę i  zapaskę wykrzykując tak, by bardzo dobrze słyszała:

"To ta małpa co Rydla zbałamuciła” lub „Po ileż to Rydel płacił za tą dziadówkę?"

Doszło nawet do tego, że młoda małżonka na miasto wychodziła w nocy i na dodatek z asystą. Znamiennym był też fakt, że nie tylko pruderyjne mieszczaństwo krytykowało ten związek, a  nawet liberalne, artystyczne środowisko nie odnosiło się do niego z entuzjazmem. Różnica pozycji była oczywista, przecież Rydel był synem szanowanego lekarza i profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, jednakże i  ojciec Tetmajera pełnił funkcje posła do  Sejmu Krajowego Galicji i  marszałka powiatu nowotarskiego. Może o  powszechnej niechęci zdecydowała odmienna od  Włodzimierza osobowość Rydla. Ten pierwszy, wychowywany na  szlacheckim dworze od  zawsze miał dla niższego stanu ogromny szacunek i  cieszył się również ich autentycznym przywiązaniem. Lucjan, urodzony w  inteligenckim, miejskim  środowisku, podkrakowską wsią zafascynował się dość nieoczekiwanie i  według znajomych małżeństwo zostało zawarte głównie dla mody i literackiego kaprysu, co aż nadto dosadnie ocenił Tadeusz Boy -Żeleński:

„Małżeństwo Rydla miało, jak wspomniałem, zupełnie inny charakter, niż małżeństwo Tetmajera. Tamto było czymś samorzutnym,  śmiałym, urodziło się z  serca i oczu, to – z głowy i z papieru”.

Z  drugiej strony trzeba przyznać, że małżeństwa dwóch czołowych artystów (którzy w  tych czasach mieli rangę dzisiejszych celebrytów), z  dwoma chłopskimi siostrami nie mogło przejść całkowicie bez echa. A  warto wspomnieć, że i  trzecia z  sióstr —  Marysia —  miała wyjść za  malarza Ludwika de Laveaux, jednak przedwczesna śmierć artysty położyła kres tym planom. Gdyby i one się ziściły, dopiero miałby Kraków o  czym plotkować, wszak już te wystarczyły, by w krakowskich kuluarach krążyło sarkastyczne powiedzonko, że:

„Szlachcice żenią się z  szlachciankami, chłopi z  chłopkami, a  artyści z  … Mikołajczykównami”.

Na szczęście, wbrew powszechnej opinii, Jadwiga i  Lucjan tworzyli parę równie zgodną co Włodzimierz i  Anna. Jednak zmęczeni nieustającymi przytykami środowiska mieszczańskiego, od 1912 roku w  dworku zwanym teraz Rydlówką spędzali spokojne dni z  dwójką swoich dzieci. Zanim jednak wprowadzili się do  niego na  dobre, w  tym samym domu korzystając z  gościnności Tetmajerów, 12 lat wcześniej, 20 listopada 1900 roku zorganizowali trzydniowe wesele, które za  sprawą jednego z  gości, z  prywatnego przyjęcia stało się tematem publicznym, a  zarazem kanwą literackiego arcydzieła.